Przewodnik po filozofii umysłu

Rekomendowana książka to drugi z serii przewodników po filozofii - serii, której publikacji podjęło się krakowskie Wydawnictwo WAM. Pozycje do niej należące mają na celu zdanie sprawy z obecnego stanu badań w różnych obszarach filozofii i wzorowane są pod względem metodologicznym na anglojęzycznych wydawnictwach tego typu; stanowią one jednak dzieło polskich autorów i uwzględniają zarówno dyskusje toczące się w filozofii anglo-amerykańskiej, jak i badania prowadzone w ramach tradycji klasycznej i kontynentalnej.
Przewodnik po filozofii umysłu przedstawia siedemnaście tekstów (zebranych w siedmiu działach) napisanych przez autorów specjalizujących się w filozofii umysłu oraz przedstawicieli dyscyplin zaliczanych do kognitywistyki.
W obszernym "Wprowadzeniu" redaktorzy książki, Marcin Miłkowski i Robert Poczobut, dokonują krótkiego przeglądu najważniejszych koncepcji filozofii umysłu oraz jej podstawowych zagadnień, a także prezentują układ treści i charakter książki: "Profil metodologiczny przewodnika dobrze oddaje hasło «filozofia umysłu w kontekście nauki». Autorzy większości zamieszczonych w nim prac wskazują na pożytki płynące z interakcji między nauką a filozofią (głównie analityczną) w interdyscyplinarnych badaniach nad umysłem. W kilku rozdziałach pojawiają się odniesienia do fenomenologii, a także syntetyczne ujęcia historii podejmowanych zagadnień" (s. 20).
W dziale pierwszym, obejmującym artykuły Marcina Iwanickiego i Roberta Poczobuta, omówiono ontologiczne aspekty problemu psychofizycznego. Dział drugi zawiera dwa artykuły osadzone w kognitywistyce i psychologii poznawczej: Łukasza Przybylskiego Procesy percepcyjne i Szymona Wróbla Rodzaje pamięci. W dziale trzecim Urszula Żegleń omawia realistyczne ujęcie reprezentacji umysłowej, Robert Piłat analizuje wybrane rodzaje reprezentacji: wyobrażenia, modele umysłowe i pojęcia, a Tadeusz Ciecierski zajmuje się umysłowo-językowymi formami reprezentacji, jakimi są postawy propozycjonalne. Dział czwarty dotyczy zagadnień świadomości, samowiedzy i jaźni. Andrzej Klawiter przedstawia wybrane współczesne koncepcje świadomości, które w największym stopniu przyczyniły się do wzrostu wiedzy o niej i podejmuje próbę połączenia na pozór przeciwstawnych podejść do świadomości: fenomenologicznego i neurokognitywistycznego. Artykuł Renaty Ziemińskiej zawiera analizę pojęć samoświadomości i samowiedzy, poruszając takie kwestie, jak: relacja świadomości do samoświadomości, świadomość niekonceptualna, własności semantyczne wypowiedzi pierwszoosobowych czy poznawcza wartość samowiedzy i introspekcji. Kwestie dotyczące ontycznego statusu świadomego podmiotu oraz jego tożsamości synchronicznej i diachronicznej rozpatruje Józef Bremer, wskazując, że niemożliwe jest stwierdzenie prawdziwości bądź fałszywości klasycznych teorii filozoficznych w oparciu o dane empiryczne z zakresu neuronauki czy psychiatrii. W pierwszym artykule działu piątego Katarzyna Paprzycka przedstawia wybrane problemy i stanowiska z zakresu filozofii działania rozwijanej obecnie w ramach filozofii analitycznej. Następnie Wioletta Dziarnowska podejmuje zagadnienie poznawania innych umysłów z nowej perspektywy badawczej inspirowanej rozwojem kognitywistyki. W artykule otwierającym część siódmą "Informacja, procesy obliczeniowe, sztuczna inteligencja" Marek Hetmański analizuje możliwość wykorzystania wyników teorii informacji do opisu i wyjaśniania procesów umysłowo-poznawczych, zwracając uwagę, że jednolite ujęcie umysłu i mózgu jako procesorów informacji jest wyrazem zdominowania myślenia o człowieku przez technologie informacyjne. Jedną z wersji teorii informacyjnych umysłu, jaką są obliczeniowe teorie umysłu przedstawia Marcin Miłkowski, omawiając założenia funkcjonalizmu maszynowego, różne nurty w badaniach nad sztuczną inteligencją oraz koncepcje obliczeniowe kognitywistyce. Stanisław Krajewski zaś rozwija jeden z wątków poprzedniego artykułu, przedstawiając ujęcie umysłu z perspektywy logiki i analizując możliwości zmechanizowania jego działania. W ostatniej części książki Krzysztof Łastowski i Magdalenia Reuter podejmują problem ewoluujących umysłów w kontekście teorii ewolucji systemów poznawczych oraz współczesnej kognitywistyki i filozofii umysłu, zwracając szczególną uwagę na zagadnienie różnic między umysłem ludzkim a umysłami zwierząt. W artykule zamykającym Przewodnik po filozofii umysłu Piotr Przybysz omawia filozoficzne założenia i implikacje współczesnych nauk o mózgu, wprowadzając czytelnika w najnowsze zagadnienia filozofii umysłu uprawianej w kontekście neuronauk.
Przewodnik po filozofii umysłu stanowi znakomite narzędzie edukacyjne, dostosowane do potrzeb zarówno badaczy, jak i nauczycieli i studentów. Każdy rozdział opatrzony został przewodnikiem bibliograficznym, obejmującym zarówno prace klasyczne z danego obszaru tematycznego, jak i prace przeglądowe oraz antologie. Książka zawiera też indeks osób, indeks rzeczowy oraz noty marginalne, ułatwiające orientację w tej obszernej publikacji.
Szczególne uznanie należy się Wydawnictwu WAM za podjęcie inicjatywy wydawania tych ważnych podręczników akademickich, korzystających z kompetencji, zainteresowań i energii aktywnych obecnie w Polsce uczonych. Nie bez znaczenia wydaje się również fakt, że przyczyniają się one do rozwoju polskiego języka filozoficznego.

Mało wiemy o tym, jak złożoność umysłu wiąże się ze złożonością mózgu, choć w rezultacie analiz filozoficznych i badań empirycznych nagromadzona została rozległawiedza o umyśle, jego podstawach i funkcjach. Każda praca przybliżająca nas do współczesnej wiedzy o umyśle, ułatwiająca wgląd w strukturę tej wiedzy ma ogromne znaczenie. Do takich należy Przewodnik po filozofii umysłu.

Nie jest on jakąś pobieżną encyklopedią, lecz solidnie opracowanym i zredagowanym dziełem o kluczowych zagadnieniach i niektórych rozstrzygnięciach. Problematyka istoty umysłu ma ważne znaczenie w charakteryzowaniu specyficzności ludzkiego istnienia i poznawania.
• Autorzy rysują rozległą panoramę wiedzy o umyśle. Referują zarówno ważne spory klasyczne, jak też ściśle z nimi związane dyskusje toczone przez współczesnych badaczy. Czytelnik nie tylko zapoznaje się z różnymi stanowiskami filozofów umysłu, ale otrzymuje szczegółowe komentarze w przypisach i wartościowe wskazówki bibliograficzne.
• Prezentacji zawartości tomu dokonują jego redaktorzy w obszernym wprowadzeniu, lokując dzieło na tle głównych problemów i koncepcji filozofii umysłu. Dzięki temu czytelnik uzyskuje dobry wgląd w reprezentatywność rozważanych zagadnień. Zrozumiałe, że nie wszystkie tematy są tu podejmowane, bo przecież wiedza o umyśle jest bardzo obszerna. Podkreślić jednak należy, że w Przewodniku... bez wątpienia przedstawia się kwestie kluczowe. Omówienie zawartości tak bogatej książki nie jest możliwe w krótkiej recenzji, dlatego skoncentruję się na kilku obszarach problemowych, odpowiadających konstrukcji publikacji, wedle planu przyjętego przez jej redaktorów naukowych.
• Na początku pracy omówiono dyskusję toczącą się wokół problemu psychofizycznego, a więc relację: stany ciała - stany umysłu, postawionego jeszcze przez Kartezjusza. Do dzisiaj nie ma on rozwiązania, chociaż z większą precyzją odróżniamy różne warianty dualizmu ciało - umysł.
• Dalej analizowane są tak podstawowe dla funkcjonowania umysłu procesy, jak percepcja i pamięć. Tu na pierwszy plan wysuwają się rezultaty empiryczne i teorie z nurtu współczesnej psychologii poznawczej. Akcentuje się, że procesy percepcyjne to złożone, wieloetapowe przetwarzanie danych sensorycznych w toku "nieświadomego wnioskowania". Zaiste nie odeszliśmy daleko od idei sformułowanej niegdyś przez Hermanna von Helmholtza, lecz potrafimy ją wypełnić wieloma istotnymi szczegółami. Rozdział traktujący o pamięci mógłby się znaleźć w każdym dobrym podręczniku psychologii poznawczej. Trafnie zwraca się w nim uwagę, że teoria Endela Tulvinga stanowi ważną syntezę wiedzy o pamięci.
• W ogólnych wiadomościach o funkcjach umysłu istotne znaczenie opisowe i wyjaśniające ma pojęcie reprezentacji umysłowych. Nie przesadzimy zbytnio, twierdząc, że jest to centralne pojęcie współczesnej kognitywistyki. W Przewodniku... poświęcono mu trzy opracowania. Dzięki nim czytelnik może poznać sens tego pojęcia i rozbudowaną koncepcję reprezentacji, obejmującą wyobrażenia, modele umysłowe oraz tzw. postawy pro-pozycjonalne, dotyczące wiedzy i przekonań (wiary) podmiotu.
• W kolejnej części przedstawione są stany niewątpliwie z "górnych rejestrów" funkcjonowania umysłu: świadomość, samoświadomość i samowiedza, jaźń i tożsamość osobowa. Nie mogę tu omawiać szczegółowo koncepcji teoretycznych charakteryzujących różnorodne aspekty świadomości, należy jednak dostrzec, że nasza niewiedza na temat determinant świadomości nadal przeważa nad wiedzą. Świadomość jest stanem globalnym, lecz nie wiemy dokładnie, jak powstaje w mózgu. Odpowiada mi stanowisko Rogera Penrose'a, że na razie nie mamy pomysłu na formalny opis mechanizmu powstawania świadomości, hipoteza rezonansu w sieci neuronalnej nie wystarcza. A jeszcze nie tak dawno zbyt optymistycznie sądzono, że istotę świadomości stanowi mechanizm neuronalny determinujący zmienność stanów czujności. Sądzę, że zbliżenie się do istoty świadomości wymagać będzie poznania mechanizmów determinujących globalność w przebiegu różnych procesów poznawczych.
• Umysły nie są zamkniętymi w sobie monadami, od stanów umysłowych zależą działania i pewne możliwości wnikania w inne umysły. Tym dwóm problemom poświęcone zostały następne fragmenty tomu. Poprzez realne działania umysły pośredniczą między światem stanów fizycznych a stanami mentalnymi. Działania wyłaniają się z umysłu, a następnie stają się"narzędziami" wpływania na świat fizyczny. W tym kontekście rozważanych jest wiele problemów, takich jak poziomy złożoności działań, intencjonalność i ontologiczne aspekty działań oraz kwestia ich racjonalności.
• Wnioskowanie o umysłach "innych" zamyka tę część książki. To bardzo interesujący problem: czy mamy w nasze mózgi wpisane uniwersalne "teorie umysłu"? Odpowiedzi na tego rodzaju pytania nie są łatwe, ale nieodzowne w szerszych ramach filozofii i psychologii umysłu. Podkreśla się, że istotny postęp w zrozumieniu tego, jak umysły działają i orientują się w świecie"innych umysłów" ludzi i zwierząt, przyniosło odkrycie neuronów lustrzanych związanych z rozumieniem intencji, wrażeń i emocji. Sieci tych neuronów determinują szybkie, bieżące "modelowanie" stanów umysłowych.
• W Przewodniku... przedstawiono również problem tak zwanych obliczeniowych teorii umysłu, relacji: umysł - informacja, jak też ważniejsze spory prowadzone wokół zagadnienia sztucznej inteligencji. Na końcu omawia się koncepcje ewolucji umysłu i niektóre problemy z zakresu filozofii neuronauki.
• Zasygnalizowałem ledwie problematykę książki, która nie ma sobie równych w naszej literaturze. Jest to praca nie tylko dla filozofów, ale także dla szerszego grona czytelników szukających odpowiedzi na różne pytania o istotę umysłu. Wydawcy Przewodnika po filozofii umysłu, redaktorom naukowym i autorom należą się słowa wielkiego uznania za to wartościowe dzieło.

Napisanie przewodnika po filozofii umysłu to zadanie bardzo ambitne i, tak mi się przynajmniej wydaje, trudne. Owa trudność bierze się z tego, o czym we "Wprowadzeniu" Marcin Miłkowski i Robert Poczobut napisali tak:

Biorąc pod uwagę brak zgody wśród filozofów co do tego, czym jest filozofia (istnieje wiele koncepcji), nie należy oczekiwać innej sytuacji w wypadku filozofii umysłu. Zwolennicy różnych koncepcji filozofii będą w różny sposób pojmować metody i zadania filozofii umysłu oraz inaczej oceniać jej związki z kognitywistyką (zależnie od podejścia - jako po- żądane, szkodliwe bądź nieistotne). Z tą różnorodnością ujęć po prostu musimy nauczyć się żyć. [s. 13]

"Wprowadzenie", którego fragment, podobnie jak spis treści, można przeczytać na stronie Wydawnictwa, jest znakomitą zapowiedzią tego, o czym traktuje ta książka. Mnie najbardziej zainteresował rozdział zatytułowany "Świadomość, samoświadomość, jaźń". W pierwszym tekście rozdziału (Świadomość. Wprowadzenie do współczesnych dyskusji) Andrzej Klawiter jako motto przytacza słowa Thomasa Nagela, autora słynnego tekstu "Jak to jest być nietoperzem?":

Nieuwzględnienie świadomości czyni problem umysł - ciało zdecydowanie mniej interesującym. Uwzględnienie świadomości sprawia, że wydaje się on beznadziejny. [s. 353]

Sentencja Nagela jest dowcipna, a jednocześnie oddaje istotę sprawy - problem umysłu jest trudny, ale jest problemem istotnym. Wystarczy uświadomić sobie to, co w swoim tekście ("Jaźń i tożsamość osobowa") stwierdził Józef Bremer, mianowicie, że w aspekcie etycznym i prawnym wszelkie osądzanie oraz nagradzanie działań osoby zakłada jej ścisłą tożsamość w okresach życia. [s. 427]

Książka jest pracą zbiorową, zawiera artykuły referujące najnowsze osiągnięcia filozofii umysłu, przy czym należy pamiętać, że dzisiaj filozofia nie może obejść się bez uwzględnienia wyników badań wielu różnych dyscyplin; takie jest moje zdanie :-)

Tom jest znakomicie opracowany. Po każdym artykule umieszczono bibliografię podzieloną na szczegółowe kwestie. Mamy też indeks osób, bardzo precyzyjny indeks rzeczowy, a także notatki o wszystkich autorach.

"Przewodnik po filozofii umysłu" to druga książka, po "Przewodniku po metafizyce", którą studiuję i która wydana została w serii "Przewodniki po filozofii"; obydwa tomy są równie smaczne :-)