Metafizyka śmierci

W swej filozoficznej meditatio mortis Ireneusz Ziemiński podejmuje problem śmierci rozumianej nie jako zjawisko biologiczne, lecz jako wydarzenie osobowe, jako "śmierć świadomego siebie i zatrwożonego o swój byt podmiotu" (s. 18). Celem książki nie jest jednak uwolnienie człowieka od egzystencjalnej trwogi - co w dziejach bywało celem filozofii - lecz zrozumienie śmierci, znalezienie odpowiedzi na pytanie, dlaczego jesteśmy śmiertelni. Pytanie to pozostaje zasadne niezależnie od tego, czy rozumiemy śmierć jako koniec istnienia, czy jako zmianę jego sposobu. "Niezrozumiałe - pisze Ziemiński - wydaje się zarówno to, że skazani jesteśmy na ostateczną zagładę, jak i to, że - mając gwarancję przyszłego życia - musimy umierać" (s. 19).
Odpowiedź, której poszukuje, ma być odpowiedzią metafizyczną - czyli wskazywać na ogólną, konieczną i ostateczną przyczynę śmierci. Mówiąc o przyczynie, nie ma przy tym na myśli wyłącznie przyczyny sprawczej, lecz również cel śmierci, pojęty jako wartość, "której śmierć służy i która bez śmierci byłaby niemożliwa" (s. 20).
Taki sposób postawienia problemu autor wybrał również dlatego, że - chociaż tak podstawowy - nie jest on obecny we współczesnych opracowaniach całościowo podejmujących temat śmierci. Prowadzi rozważania metodycznie i ostrożnie, precyzyjnie definiując terminy, badając sensowność stawianych pytań, przewidując i odpierając możliwe zarzuty wobec odpowiedzi. Jego metoda polega na rekonstrukcji proponowanych w dziejach kultury najważniejszych odpowiedzi na pytanie o przyczynę śmiertelności - notabene wielokrotnie przytaczany jest w książce pogląd, że kultura stanowi wyraz oporu człowieka wobec śmierci - i badanie ich trafności. Autor czerpie owe odpowiedzi z różnych dziedzin, sięga do filozofii, religii, teologii i literatury, zestawiając niekiedy myślicieli i źródła uważane zwykle za odległe od siebie, aby ukazać czytelnikowi "zastanawiające podobieństwa między argumentacjami formułowanymi w różnych epokach i kręgach kulturowych" (s. 23).
W pierwszych trzech rozdziałach omawia ideę konieczności śmierci rozumianej jako konieczność logiczna, ontyczna i biologiczna. Analizy te prowadzą do wniosku, że teza głosząca konieczność śmierci nie da się obronić, a następnie do rozważenia śmierci jako metafizycznego przypadku lub skutku moralnej winy, czyli kary za grzech. Hipotezy te również nie wydają się zadowalające, autor analizuje więc pogląd ujmujący śmierć jako zjawisko celowe, które nadaje sens życiu. I tak śmierć bywa uważana za warunek wartości życia, ofiarę bądź wyzwolenie. Wyzwolenie zaś może być pojmowane bądź negatywnie, jako uwolnienie od cierpienia, bądź pozytywnie, jako przejście do nowej formy istnienia, życia wiecznego. Tak rozumiana z kolei śmierć wymaga od człowieka zaangażowania, decyzji i stąd przedstawiana bywa jako akt osobowy. We wszystkich tych koncepcjach autor dostrzega również niemożliwe do przezwyciężenia trudności, co prowadzi go do refleksji na śmiercią jako absurdem i jako tajemnicą.
Ostatecznie Ziemiński nie przyjmuje żadnego z analizowanych rozwiązań, wyróżniając jednak odniesienie do śmierci jako do tajemnicy: "Najwłaściwszą postawą wobec śmierci wydaje się uznanie jej tajemnicy, chociaż ideę tę - traktowaną jako racja usprawiedliwiająca śmierć - także można podważać" (s. 410). Wniosek z przeprowadzonych dotąd rozważań brzmi: "Nie wiemy, co jest racją usprawiedliwiającą śmierć, czy racja ta w ogóle istnieje, a nawet czy jest możliwa" (tamże).Dalej autor odpiera niektóre możliwe zarzuty wobec swoich wniosków. Jego zdaniem najtrudniejsza do zaakceptowania jest teza o tym, że śmierć nie jest konieczna. Rozważając i odrzucając możliwe zarzuty wobec tej tezy, wypowiada radykalny pogląd na istotę człowieczeństwa: "Koniecznością dla człowieka jest wiara w ocalenie, w jakąś formę nieutracalnego i wiecznego życia, tylko ono bowiem może nadać sens naszym działaniom. Nie chodzi tu o psychiczną pociechę i uśmierzenie lęków, lecz o metafizyczną istotę ludzkiego życia, które pozbawione wymiaru wieczności, jest absurdem. [...] Wydaje się [...] wątpliwe, czy człowiek - całkowicie akceptując śmierć i nie podejmując przeciwko niej żadnego buntu - byłby jeszcze człowiekiem" (s. 421). Ostatnie słowa książki zaś to poetycka modlitwa, powtórzona za Rilkem prośba o to, by Bóg każdemu dał "śmierć jego własną", "umieranie, co wynika z życia" (s. 423). Oto bardzo ogólny zarys drogi, którą czytelnik przebywa z Ireneuszem Ziemińskim. Droga nie jest ani krótka, ani łatwa i autor - jakby przewidując możliwe rozczarowanie czytelnika - zastanawia się, czy warto było ją przejść, jeśli w większości prowadziła przez odrzucanie argumentów, a główny wynik analiz okazał się negatywny. Pokazuje na przykład, że taki intelektualny trud nie jest daremny, bo niezależnie od ostatecznych wyników sam namysł nad śmiercią pogłębia samoświadomość podmiotu i pozwala mu pełniej istnieć. Można dodać, że refleksja taka prowadzona niejako "w towarzystwie" Ziemińskiego umożliwia lepsze poznanie i zrozumienie - które jest zapewne częścią podmiotowej świadomości - kultury, w której żyjemy. Autor jest w tym pomocny na dwa sposoby: z jednej strony dostarcza informacji i argumentacji - oraz trafnie dobranych cytatów - z drugiej, uczy prowadzenia zdyscyplinowanego rozumowania. Warto przy tym zwrócić uwagę na konstrukcję Metafizyki śmierci, konstrukcję, która ułatwia współmyślenie - bądź też spór - z autorem i stwarza nawet wrażenie pewnego dramatycznego napięcia; przy czytaniu tej na wskroś filozoficznej książki, której treść została metodycznie omówiona we wstępie, pojawia się poczucie uczestniczenia w akcji, w trudnych poszukiwaniach rozwiązania zagadki, które odnajdujemy niejako "gdzie indziej", poza szlakiem, jaki wraz z autorem przemierzaliśmy.
W zakończeniu Metafizyki śmierci Ziemiński wymienia wśród zadań filozofii "przywracanie wartości słowom, które straciły znaczenie" (s. 423). Jego książka przypomina właśnie o metafizycznym sensie słowa "śmierć", które zdaje się dzisiaj schodzić na drugi plan wobec jego znaczenia biologicznego i etycznego. Dobitnie, wielokrotnie autor podkreśla również indywidualny i osobowy wymiar śmierci; pisze na przykład: "Samo [...] pojęcie śmierci masowej (czy publicznej) jest pozbawione sensu, nawet bowiem wtedy, gdy umierają miliony ludzi (lub ktoś umiera na oczach milionów), śmierć pozostaje indywidualna i samotna" (s. 18). Metafizyka śmierci jest książką uniwersalną - dla każdego, kto zechce podjąć refleksję nad ludzką - czyli własną - egzystencją. Śledzenie złożonych rozumowań bywa oczywiście trudne i wymaga wytrwałości, czytelnik jednak znajdzie wytchnienie w interesujących, poruszających wyobraźnię i uczucia odniesieniach do dzieł literackich. Gdyby jednak chcieć wskazać grupę odbiorców, dla której mogłaby być pożyteczna, by tak rzec, zawodowo, to byłyby nią osoby zajmujące się bioetyką oraz przedstawiciele nauk społecznych. Książka Ziemińskiego mogłaby im pomóc przemyśleć problemy podstawowe, dla których w metodologicznych ramach tych dyscyplin nie ma miejsca. (P.M.)