Ks. Piotr Skarga SJ (1536-1612)

"Gdy okręt tonie, a wiatry go przewracają, głupi tłomoczki i skrzynki swoje opatruje i na nich leży, a do obrony okrętu nie idzie, i mniema, że się sam miłuje, a on się sam gubi. Bo gdy okręt obrony nie ma, i on ze wszytkim, co zebrał, utonąć musi. A gdy swymi skrzynkami i majętnością, którą ma w okręcie, pogardzi, a z innymi się do obrony okrętu uda, swego wszytkiego zapomniawszy, dopiero swe wszytko pozyskał i sam zdrowie swoje zachował.
Ten namilszy okręt ojczyzny naszej wszytkich nas niesie, wszytko w nim mamy, co mamy. Gdy się z okrętem źle dzieje, gdy dziur nie zatykamy, gdy wody z niego nie wylewamy, gdy się o zatrzymanie jego nie staramy, gdy dla bespieczności jego wszytkim, co w domu jest, nie pogardzamy, zatonie, i z nimmy sami poginiemy".
Te słowa, napisane przez ks. Piotra Skargę w roku 1597, zachowały swą aktualność do dziś. I, podobnie jak w jego epoce, mało kto z nas bierze je do serca. Zwłaszcza spośród rządzących Rzeczpospolitą. Przytoczony fragment, pochodzący z kazania "O miłości ku Ojczyźnie", otwiera książkę "Ks. Piotr Skarga (1536-1612). Życie i dziedzictwo", opublikowaną z okazji obchodzonego właśnie Roku ks. Piotra Skargi przez Wydawnictwo WAM i Akademię Ignatianum. Patron roku to postać znana każdemu chyba Polakowi, przynajmniej z nazwiska (czy słynnego obrazu Jana Matejki), acz jego nauki i jego działalność poszły nieco w zapomnienie. Warto je więc przy tej okazji przypomnieć. Zwłaszcza że nie utraciły aktualności.
Ks. Piotr Skarga, jezuita, pisarz, teolog, kaznodzieja królewski, pedagog, działacz społeczny urodził się w Grójcu. Studiował w Krakowie, święcenia przyjął we Lwowie, od roku 1566 mieszkał w Gorliczynie koło Przeworska. Został kaznodzieją króla Zygmunta III. Ostatnie kilka lat życia spędził w Warszawie, wrócił jednak do Krakowa, do kolegium jezuitów przy kościele Świętych Apostołów Piotra i Pawła. Zmarł w opinii świętości 27 września 1612 r.; pochowano go w podziemiach tego kościoła. Do najważniejszych jego dzieł, do dziś wznawianych, należą "Żywoty świętych" (Wilno 1579) i wspomniane "Kazania sejmowe" (Kraków 1597), wedle opinii niektórych badaczy nigdy niewygłoszone, a jedynie zapisane. Jak pisze w omawianej książce Roman Darowski SJ, hipoteza ta nie wydaje się prawdopodobna; możliwe jest jedynie, że tekst wygłoszony różni się od drukowanego, co wszakże zdarzało się i zdarza. Te osiem mów przeszło do historii jako ważna diagnoza chorób toczących Rzeczpospolitą - za najważniejsze uznał Skarga brak miłości ojczyzny, niezgodę w sprawach społecznych, tolerowanie różnowierstwa, osłabienie władzy królewskiej, niesprawiedliwe prawa i bezkarność występków. Przeciwstawiał im miłość ojczyzny, zgodę społeczną, jedność religijną, wzmocnienie władzy monarszej, karność i dyscyplinę, sprawiedliwość społeczną, pokutę za występki.
Równie ważna w biografii ks. Piotra Skargi była działalność społeczna. Założył m.in. (najpierw w Wilnie, potem w Krakowie) działające do dziś Bractwo Miłosierdzia. Szczególnie ważnym aspektem działań Skargi i Bractwa był Bank Pobożny (ok. 1587 r). Pierwsze banki pobożne powstały we Włoszech w XIII w. W Polsce zakładał je przy klasztorach bernardynów bł. Władysław z Gielniowa (ok. 1440-1505), jednak dość szybko obumarły. Rozpowszechnił je dopiero ks. Piotr Skarga.
Były instytucjami kredytowymi udzielającymi pożyczek tym, którzy znaleźli się w przejściowych trudnościach finansowych lub chcieli rozpocząć "godziwą działalność przynoszącą pewne zyski". Chronił w ten sposób ubogich przed działalnością lichwiarzy, udzielając pożyczek na bardzo korzystnych warunkach, zwykle przyjmując w zastaw różne przedmioty. Później pobierano także drobną opłatę (oprocentowanie) pokrywającą koszty utrzymania samego banku i nierujnującą pożyczkobiorcy.
Kto wie, może dziś dostałby za tę działalność Pokojową Nagrodę Nobla podobnie jak nagrodzony nią w roku 2006 Muhammad Yunus, zwany Bankierem Ubogich?

"Skarga wstępując na ambonę, zapomina zupełnie o sobie, obraca głos do tej ojczyzny idealnej, co zawsze stoi mu przed oczyma, dla swoich słuchaczów jest - jak sam powiada: «na przymówki, wrzaski, gniewy i groźby - słupem żelaznym i murem miedzianym». Co zaś najbardziej go nad wszystkich tych oratorów wynosi, to ów duch prorocki, jakiego złożył dowody tak niezaprzeczone i tak jasne..." - tak pisał w 1841 r. o jezuicie Piotrze Skardze Adam Mickiewicz.
Imponującą księgę pamiątkową z okazji obchodzonego Roku ks. Piotra Skargi przedstawiło Wydawnictwo WAM pod redakcją dwóch jezuickich profesorów: Romana Darowskiego i Stanisława Ziemiańskiego.
Oprócz obowiązkowej biografii znaleźć tu można ciekawe artykuły o aktualności nauczania ks. Piotra Skargi, o współczesnej działalności Arcybractwa Miłosierdzia w Krakowie, wybór listów, tłumaczenie z łaciny Żywota o. Piotra Skargi czy Kazania sejmowe.
Osobnym tematem jest bogato ilustrowany rozdział dotyczący ikonografii skargowskiej oraz muzyki, jaka towarzyszyła obchodom skargowskim w I poł. XX w. W okresie zaborów Skarga był powszechnie otaczany szacunkiem, dziś niektórzy mają wątpliwości. Ta księga być może je rozwieje.

Twa Rok Jubileuszowy ks. Piotra Skargi, ogłoszony w związku z 400. rocznicą jego śmierci. Z tej okazji cenną pozycję przygotowało Wydawnictwo WAM."Ks. Piotr Skarga SJ (1536-1612). Życie i dziedzictwo" to monumentalna, licząca 440 stron praca pod red. Romana Darowskiego SJ i Stanisława Ziemiańskiego SJ. "Piotr Skarga działał na różnych polach: jako pisarz, teolog, kaznodzieja królewski i pedagog, działacz społeczny, pionier reformy katolickiej (kontrreformacji) oraz jako pierwszy rektor Akademii Wileńskiej" - napisał w szkicu wstępnym o. Darowski. Doceniali zasługi "proroka narodu" zarówno Mickiewicz, Matejko, jak i, już w naszych czasach, prymas Stefan Wyszyński oraz bł. Jan Paweł II, który cytował ks. Skargą podczas słynnej homilii na pi. Zwycięstwa w Warszawie 2 czerwca 1979 r.

W książce zamieszczono dwa fundamentalne dla badaczy tematu teksty: życiorys ks. Skargi napisany 30 lat po jego śmierci przez współbrata zakonnego o. Kaspra Drużbickiego oraz kazanie pogrzebowe o. Fabiana Bircoviusa. Oba teksty, choć nieco zapomniane, były dostępne w literaturze, zupełną natomiast nowością są - opublikowane po raz pierwszy w języku polskim - pisane w oryginale po łacinie listy ks. Skargi. Jest ich 16, a skierowane są m.in. do ks. Marcina Kromera, kanonika krakowskiego i kustosza sandomierskiego, generała jezuitów o. Franciszka Borgiasza oraz do o. Franciszka Suriera, prowincjała polskiego. List do tego ostatniego to prawdziwa perełka - relacja o pierwszej wyprawie jezuitów do Połocka! Połowę listów stanowi niezwykle ciekawa korespondencja z o. Klaudiuszem Akwawiwą, następcą o. Borgiasza. Poruszone są sprawy nieraz zupełnie lokalne, ale także wagi państwowej: ks. Skarga wyraża sprzeciw swego sumienia wobec spodziewanej papieskiej dyspensy na poślubienie przez króla Zygmunta III Wazę Konstancji Habsburżanki, rodzonej siostry poprzedniej żony. Listy wspaniale ukazują klimat przełomu XVI i XVII w., zarówno wśród wspólnoty jezuickiej, jak i na dworze królewskim.

Tak poważna praca nie mogła nie zawierać zbioru kazań ks. Skargi. Cenną częścią książki są też opracowania na temat współczesnej działalności założonego przez słynnego jeżuitę Arcybractwa Miłosierdzia w Krakowie, ikonografii i bibliografii skargowskiej, a także publikacja kilku utworów muzycznych powstałych na cześć narodowego kaznodziei.