Libri poenitentiales

W Wydawnictwie WAM ukazały się "Libri poenitentiales", czyli "Księgi pokutne", zawierające starożytne dokumenty chrześcijańskie. Jak wskazuje tytuł, jest to zbiór pokut, jakie zadawali prezbiterzy penitentom w czasie powiedzi.
"Libri poenitentiales" powstały na przestrzeni siedmiu stuleci, od IV do XI wieku, w Irlandii, Anglii, Szkocji, Galii, północnej Italii, Hiszpanii oraz w Grecji. I choć książka ma charakter naukowy, nie jest to bynajmniej lektura trudna. Czytelnik bez szczególnego przygotowania może odnieść z niej wiele pożytku.

"Libri poenitentiales", opasły tom liczący 1064 strony, to swoisty katalog grzechów, jakie przydarzały się chrześcijanom na przestrzeni wieków. Należałoby go polecić wszystkim "gorszącym się" i rozdzierającym szaty nad grzechami współczesnych. Książka pokazuje, że w ludzkich słabościach "nihil novi sub sole" - nic nowego pod słońcem. Nie ma takich grzechów współczesnych, których nie popełnialiby nasi praojcowie. I choć między nimi a nami w popełnianiu grzechów nie ma różnicy, to istnieje ona w czynieniu za nie pokuty. Nam, którzy zbanalizowaliśmy pojęcie grzechu, pokuty przepisane przez "Libri poenitentiales" wydają się nieludzkie i koszmarne.

Oto kilka przykładów. O kradzieży: "Gdyby ktoś ukradł jakąś cenną rzecz, jeżeli świecki, niech pości 5 lat,(...) jeżeli prezbiter 10 lat, biskup 12 lat. Gdyby ktoś zabrał rzecz średniej wartości, niech zwróci właścicielowi oraz niech pości rok o chlebie i wodzie. Gdyby zaś nie miał z czego oddać, niech pości 3 lata o chlebie i wodzie".

O pobiciu: "Ten, kto w gniewie pobił kogoś, przelał krew, jeżeli to świecki, niech pokutuje 20 dni, niższy duchowny 30 dni. Posiadający godności winni więcej wycierpieć: diakon 6 miesięcy, prezbiter rok, biskup 2 lata i 6 miesięcy".

O fałszerstwie: "Gdyby ktoś dopuścił się jakiegokolwiek fałszerstwa: pisma, miary lub wagi, niech pokutuje 7 lat. Kto pozwala na to, niech pokutuje 5 lat, z tego 2 lata o chlebie i wodzie".

O nierządzie: "Gdyby ktoś popełnił nierząd z prostytutką, (...) niech pokutuje 3 lata, a mnich niech pokutuje 7 lat".

Oczywiście pokuty zadawane przed ponad dziesięciu wiekami nie dają się zastosować w XXI wieku, ale mimo wszystko mogą nam uświadomić, że grzechu lekceważyć nie można, wszystkie należy uznać, wyznawać przed Kościołem i -według możliwości - pokutować za nie. "Libri poenitentiales" nie wstydzi się mówić o słabościach wszystkich ludzi: duchownych i świeckich, dzieci i dorosłych; bogatych i biednych. Wszyscy bowiem przed Panem Bogiem ponoszą odpowiedzialność za swoje świadome i dobrowolne czyny.

"Wszechmogący i miłosierny Boże, który grzesznikom ofiarowałeś od razu łaskę, przyjdź z pomocą upadłym, zmiłuj się nad wyznającym grzechy, aby tych, których pętają kajdany występków, uwolnił ogrom Twojej litości" (modlitwa z "Libri poenitentiales").

Hasło "księgi pokutne" wywołuje stereotypowe skojarzenia: pokuta z taryfy, grzechy ułożone w tabelki, duszpasterstwo według schematu. Do tego dochodzą "śmieszne grzechy" - wszak penitencjały pozwalają niejako podsłuchać treść średniowiecznej spowiedzi. A czego tam nie ma: zakonnice korzystające ze sztucznego członka, uprawianie magii (przebicie drewnianym kołkiem zmarłego noworodka, żeby nie straszył), cały katalog zabójstw, okaleczeń i oszustw finansowych. A do tego jakie kary! Sto lat postu o wodzie i chlebie, "krzyż" (czyli stanie z rozłożonymi rękami i śpiewanie psalmów), spanie w pokrzywach...
Warto przebić się przez tą pozornie sensacyjną powierzchnię - a opublikowanie przez Wydawnictwo WAM wielkiego tomu gromadzącego ponad trzydzieści ksiąg pokutnych pochodzących od V do X wieku, jest ku temu dobrą okazją. Stajemy przed szansą, żeby przez dziurkę od klucza przyjrzeć się życiu codziennemu i powszednim troskom ludzi średniowiecza. Takich dziurek od klucza jest niewiele - średniowieczne kroniki i dokumenty dotyczą życia elit i wielkiej polityki, a o prostych ludziach poczytamy co najwyżej w księgach sądowych, zbiorach cudów czy właśnie penitencjałach.
Z kolei jeśli interesuje nas życie duchowe, możemy odkryć, że taka spowiedź, jaką znamy, okazuje się niezwykle... liberalna. Pokuty, które otrzymujemy w konfesjonale, dotyczą odmówienia litanii albo dziesiątka różańca. Wypełnić je można w kilka minut - są tak lekkie, że penitentowi trudno ten czas przeżyć jako zadośćuczynienie. Nie chodzi o to, żeby pokutnika wysyłać od razu do Ziemi Świętej czy na Jasną Górę - ale dlaczego np. krakowianin nie miałby pójść odmówić kilku psalmów przed grobem św. Stanisława?
Nie ma co oczywiście ksiąg pokutnych idealizować, nietrudno wymienić nadużycia, do których dochodziło z ich powodu: jak choćby w przypadku, gdy niedokształcony kapłan zmuszał penitenta do wyznawania niepopełnionych win. Nieraz teologowie przestrzegali przed głośnym odczytywaniem rubryk podczas spowiedzi, by nie podpowiadać maluczkim nieznanych grzechów...
Niemniej lektura penitencjałów pozwala odkryć, że w wiekach średnich chrześcijanie byli bardziej niż my świadomi tego, że nie istnieją grzechy "prywatne" - każdy z nich. choćby najbardziej ukryty, obciąża cały Kościół (naukę tę przypominał Jan Paweł Ił w adhortacji Reconciliatio et paenitentia). By lepiej zrozumieć własną wiarę, warto więc czasem cofnąć się w wieki średnie.

W historii sakramentu pokuty odbija się droga samoświadomości Kościoła. Upłynęły stulecia, zanim tajemnica Bożego Miłosierdzia znalazła wyraz w praktyce pokutnej.

Do VI wieku panowała zasada: jeden chrzest - jedna pokuta. Uznawano, że chrzest gładzi grzechy, a na pytanie, co ma zrobić człowiek z grzechami popełnionymi po chrzcie, odpowiadano, wskazując remedia takie jak miłość, jałmużna, wylanie łez, umartwianie ciała i duszy, poprawa obyczajów, wstawiennictwo świętych, zasługa wiary i miłosierdzia, nawrócenie i ocalenie innych, wyznanie grzechów (niepubliczne) i publiczna pokuta, która nie była powtarzalna, wreszcie męczeństwo.

Zmiana praktyki pokutnej wywodzi się z Kościoła na Wyspach Brytyjskich. W V i VI wieku w Irlandii zaczęły powstawać "księgi pokutne", zbiory przepisów dla przyjmujących wyznanie grzechów i wyznaczających pokutę grzesznikom, aby ci mogli uzyskać odpuszczenie win i pojednać się z Bogiem. Pokuta zaczęła wtedy nabierać charakteru prywatnego. Wyznanie grzechów traktowano jako podstawę do ustalenia pokutnego zadość­uczynienia, które uznawano za istotę pojednania. Jej szafarzami byli zasadniczo prezbiterzy.

Przeczytaj całą recenzję na stronie tygodnik.onet.pl

Kolejny tom Synodów i kolekcji praw - Libri poenitentiales to księgi pokutne podane w kolejności chronologiczno-terytorialnej, które przenoszą nas do Irlandii, Anglii i Szkocji, gdzie powstały ich pierwsze wydania, a także na kontynent - do Galii i północnej Italii, Hiszpanii oraz Grecji w czasach od V do XI wieku.
Spuścizna literacka dotycząca praktyki pokutnej w starożytnym i średniowiecznym Kościele jest oczywiście o wiele szersza, ale nieuwzględnione w niniejszym tomie zapisy w zasadzie jedynie powtarzają w całości kanony z innych wcześniejszych ksiąg. A i tak wiele rzeczy w prezentowanych tu tekstach się powtarza; dotyczy to zwłaszcza ksiąg późniejszych, które zwykle stanowią kompilację kanonów sporządzoną w oparciu o inne.
Wrażenie robi wielość i różnorodność rodzajów (lekarstw) pokuty, wnikliwość i szczegółowość w rozpatrywaniu różnych spraw spornych, a także liczne w tych kwestiach zapisy i decyzje synodów, wypisy z ksiąg, przepisy i rozdziały pokutne, reguły klasztorne, orzeczenia biskupów, wyciągi z kanonów - pokutne środki lecznicze dla dusz, penitencjały i dekrety. Uwagę zwraca surowość definicji i kar, aż do wykluczenia z Kościoła włącznie. Wyłania się z nich dobry i zły, niekiedy bardzo zepsuty i okrutny obraz świata.
Teksty podane w wersji łacińskiej, greckiej i polskiej, zaopatrzone są w przypisy i indeksy.
M.W.

Olbrzymi tom zawiera niezwykle ciekawe źródła. Przepisy dla spowiedników (w oryginalnych językach, czyli grece i łacinie, oraz w polskim przekładzie) pochodzą z wczesnego średniowiecza (V - X wiek) i dostarczają informacji fascynujących dla każdego zainteresowanego dziejami mentalności, religii i kultury. Można się bawić w porównywanie "taryf pokutnych za te same grzechy w różnych tekstach i próbować wyciągnąć stąd wnioski o ewolucji przekonań etycznych w stuleciach następujących po upadku cesarstwa zachodniorzymskiego. Można też zrobić coś poważniejszego: przyjrzeć się najróżniejszym dziedzinom życia stanowiącym obszar zainteresowań ówczesnych spowiedników i zastanowić się nad obrazem natury ludzkiej i jej różnorakich słabości, jaki się wyłania z omawianych przepisów. Oczywiście, dużą rolę odgrywają wszelkiego typu wykroczenia przeciw moralności seksualnej, wiele miejsca poświęcono też pokutom za złamanie przepisów ściśle religijnych, jak posty czy udziały w nabożeństwach. Na tych sferach nie wyczerpuje się jednak problematyka. Przeciwnie, księgi pokutne zaskakują subtelnością psychologiczną, analizą różnych postaw, piszą o np. niebezpieczeństwach dla duszy wynikających z przygnębienia czy zniechęcenia. Epoka, z której pochodzą omawiane źródła, określana jest często jako "ciemne wieki": niewiele mamy okazji, by stanąć z człowiekiem owych wieków twarzą w twarz, ujrzeć go w jego czynnościach najbardziej osobistych, ukrytych i zawstydzających. Staje się to możliwe przy lekturze tej książki.