Jak przeżyć w szkole

Jak przeżyć w szkole? Pyta Reinhold Miller - ale nie uczniów, którym autorzy różnych poradników chcą pomagać w przetrwaniu trudnego okresu w życiu, jakim jest czas pobierania edukacji, lecz... nauczycieli. Pod takim tytułem Wydawnictwo WAM wydało poradnik dla grupy zawodowej, która bardzo często jest oceniana i krytykowana za ciągle zbyt niskie w oczach przedstawicieli różnych instytucji osiągnięcia w dziele nauczania. Nikt jednak nie podejmuje się odpowiedzi na pytanie - dokąd zmierzasz nauczycielu?

To vademecum wyrosło z tworzonej przez Jego Autora przez trzydzieści lat praktyki pedagogicznej listy bezradności (tak!) nauczycielskich. W przeważającej mierze były to nieprzewidziane sytuacje bądź układy, niewłaściwy albo wybrakowany repertuar zachowań, które wyzwalają stany bezradności, a towarzyszą im takie odczucia jak zdenerwowanie, złość, gniew, rozczarowanie. Tylko zaglądając do poradnika Reinholda Millera możecie Państwo przekonać się czy cytowane przez Niego przypadki bezradności nauczycielskiej były kiedyś Waszym udziałem. Odnoszą się one do czterech obszarów:
1. Do traktowania samego siebie: zamiast samoświadomości, suwerenności i stabilności - niepewność i zranienia.
2. Do wzajemnych relacji pomiędzy nauczycielami, pomiędzy nauczycielami i uczniami oraz pomiędzy nauczycielami i rodzicami: zamiast jasności, pewności, stawiania granic- irytacja, dopuszczanie do przekraczania granic, a w efekcie do zniewag.
3. Do aspektu fachowości i rzeczowości: tu jest najniższy poziom bezradności. Ponieważ braki lub błędy z reguły bardzo szybko są usuwane, w tych okolicznościach rzadko przeżywana jest bezradność, a i emocje odgrywają tu mniejszą rolę.
4. Do warunków ramowych, które rodzą bezradność, jeśli są niekorzystne, jeśli nauczyciele nie mają żadnego wpływu na wydarzenia i kiedy rozstrzyga się sprawy ponad nimi, co z kolei powoduje fizyczne lub psychiczne obciążenia. Miller uważa, że już na etapie kształcenia nauczycieli zaniedbywane są samopoznanie i praca nad relacjami.

Powołując się na przeprowadzane w Niemczech badania, Miller stwierdza, że aż 60% nauczycieli przyznaje, że zdobyta w czasie studiów wiedza rzadko, albo też nigdy, nie pomogła im w lekcjach. Dlatego uniwersyteckiemu kształceniu nauczycieli, w odniesieniu do ich kompetencji, jak również do ich nauczania i wychowania, wystawiono zaledwie ocenę "dostateczną". Życzeniem pedagogów są dodatkowe praktyki i symulacje lekcji oraz więcej dydaktycznego i psychologicznego powiązania wiedzy z jej przekazywaniem, ćwiczeń, treningów, by zdobyć rutynę i dzięki temu przejść od bezradności do pewności działania.
Jeśli z kolei pyta się uczniów, dlaczego lubią chodzić do szkoły, to odpowiadają: bo spotykają tu przyjaciół, lubią nauczycieli i czegoś się uczą. Okazuje się więc, że relacje międzyludzkie i uczenie się bez lęku zajmują trzy pierwsze miejsca w rankingu dzieci i młodzieży.

"Dobra" szkoła zobowiązana jest do wspomagającego procesu uczenia, do rosnącego udziału towarzyszenia w uczeniu się oraz do skutecznego uczenia się. Korzystne przesłanki i warunki do tego zyskuje ona dzięki klimatowi pełnych respektu stosunków i wzajemnej pozytywnej oceny; dzięki kulturze dialogu, sensownym ustaleniom i sojuszom pracy; dzięki wspieraniu indywidualnego rozwoju w kontekście planów uczenia się, otwartych na uczniów [...]; dzięki formom otwartych zajęć i wielości metod; dzięki odejściu od ocen cyfrowych, przy jasnych sprawozdaniach o procesach nauczania; dzięki godzinom oddanym do dyspozycji wychowawców i możliwościom spotykania się nauczycieli z uczniami; dzięki regulowaniu konfliktów bez lub z udziałem mediatorów; dzięki pozaszkolnym aktywnościom; dzięki wielostronnym spotkaniom z uprawnionymi do nauczania i dzięki kontaktom z opinią publiczną".

Trzem życzeniom Autora zgłaszanym od adresem współczesnej szkoły odpowiadają trzy rozdziały jego poradnika: Niezadowolenie ze szkoły i w szkole, Wołanie o pomoc... - i odpowiedzi, Autonomiczne myślenie i działanie. Są co najmniej cztery powody, dla których powinniśmy jak najszybciej zapoznać się z poradnikiem Reinholda Millera:

Wielu uczniów zostanie rodzicami.
Wszyscy rodzice byli kiedyś uczniami.
Niektórzy uczniowie zostaną nauczycielami.
Wielu nauczycieli jest także rodzicami.

W październiku, miesiącu, w którym obchodzony jest w Polsce Dzień Edukacji Narodowej, popularnie zwany Dniem Nauczyciela, Wydawnictwo WAM wypuściło na rynek książkę pod wielce wymownym tytułem.

Średnie pod względem objętości, wydane w poręcznym formacie dzieło "Jak przeżyć w szkole. Poradnik dla nauczycieli i wychowawców" jest tłumaczeniem z języka niemieckiego, którego dokonali Ewa Marszał i Jerzy Zakrzewski. Zachowali oni charakterystyczne dla tamtejszego systemu oświaty elementy, takie jak choćby "odwrócona" w porównaniu z polską skala ocen, funkcje rzeczników klasowych, zewnętrznych nauczycieli doradczych czy pomieszczenia dla awanturujących się uczniów, ale opisane w książce sytuacje możne w zasadzie bez większych modyfikacji przenieść na grunt polskiej oświaty. Okazuje się bowiem, że sytuacje problemowe, z którymi spotyka się nauczyciel w kraju nad Wisłą niewiele różnią się od tych, na które trafia jego niemiecki kolega, co dla tego pierwszego nie musi być wcale zbyt wielkim pocieszeniem. Tym bardziej, że podobieństwa te dotyczą takich nieprzyjemnych sytuacji, jak brak szacunku dla zawodu nauczyciela ze strony większej części społeczeństwa, w tym przede wszystkim uczniów, niewielkie wsparcie ze strony przełożonych, rodziców, nadmierne obciążenie obowiązkami, które są częstokroć wynikiem nie do końca przemyślanych reform w szkolnictwie. Do tego dochodzą osobiste predyspozycje nauczyciela, który za wszelką cenę stara się sprostać wszelkim nakładanym nań obowiązkom. Często kosztem własnego zdrowia, o czym autor książki, Reinhold Miller, doświadczony nauczyciel i metodyk, który przebył bodaj wszystkie etapy kariery zawodowej, wie najlepiej. Sam bowiem, w wieku 48 lat dostał zawału serca, który spowodowany był w przeważającej mierze sprawami zawodowymi.

Dotknięty tym doświadczeniem, Reinhold Miller swoje zainteresowania badawcze w zakresie pedagogiki postanowił skierować na zjawisko "bezradnych nauczycieli". Efektem jego badań i obserwacji, a także działań superwizyjnych jest książka "Jak przeżyć w szkole. Poradnik dla nauczycieli i wychowawców". W jej pierwszej części autor opisuje najpowszechniejsze sytuacje szkolne powodujące ową bezradność nauczycieli i wywołujące stres. W drugiej części natomiast przytacza konkretne propozycje rozwiązań tychże. Daje też rady pedagogom, które jak sądzę są w stanie uczynić ich pracę we współczesnej szkole znośniejszą. Miller uświadamia na przykład nauczycielom, że szkoła nie jest miejscem, gdzie trzeba być kochanym. "Dla nauczyciela - pisze - świadomość tego jest przesłanką życia w wolności bez lęku o utratę miłości uczniów". Autor zaleca też wyraźne oddzielenie życia prywatnego i zawodowego, wyznaczenie granic "dostępności" nauczyciela dla swoich przełożonych, uczniów i ich rodziców. Reinhold Miller przytacza w swojej książce określone sytuacje ze szkolnej codzienności i podaje w formie ćwiczeń terapeutycznych możliwości wyjścia z nich przez nauczyciela obronną ręką. Te ćwiczenia m.in. budowania właściwych relacji czy komunikowania się mogą być z powodzeniem wykorzystane przez polskie rady pedagogiczne (niemieckie kolegia nauczycielskie) podczas choćby samokształceniowych posiedzeń tych gremiów. Z pewnością lektura tego poradnika pomoże każdemu nauczycielowi w tym, by jego "rejs na szkolnym okręcie", jak poetycko nazywa Miller nauczycielskie posłannictwo, stał się łatwiejszy i efektywniejszy. Ale po poradnik "Jak przeżyć w szkole" powinni też sięgnąć rodzice i władze oświatowe wszystkich szczebli.

Nauczyciel jest tym, kto odgrywa zasadniczą rolę w kształtowaniu świadomości i postępowania powierzonych sobie wychowanków. Dbając o indywidualny rozwój każdego z nich, ze względu na ogrom pracy włożony w osiągnięcie wyraźnie określonych celów, w pełni zasługuje na szacunek i najwyższe poważanie. Ponieważ jednak współczesne czasy niosą ze sobą krytykę nauczycielskiego powołania, owa funkcja służby staje się jedną z najbardziej podważanych pod względem przydatności i widocznych końcowych efektów. Książka Jak przeżyć w szkole jest wspaniałym poradnikiem, ustosunkowującym się do zjawiska nietolerancji i krytykanctwa oraz stanowiska zajmowanego przez sumiennie wypełniających swoje zadania pedagogów.

Przemyślenia autora opierają się na doświadczeniach ponad piętnastu tysięcy nauczycieli. Dogłębna analiza trzech kolejnych części książki pozwoli czytelnikowi nabrać respektu i uznania wobec osób nauczających, które potrafią dobro uczniów postawić na zasadniczym miejscu, pomimo bezzasadnego niezadowolenia ze strony rodziców i samych wychowanków; uchwycić przyczyny oraz zależności, wpływające na ogólną bezradność, rozczarowanie i poczucie niemocy nauczycieli; poznać najlepsze sposoby, pozwalające stanąć nie tylko ponad uprzedzeniami i pretensjami, ale również wciąż powiększającą się biurokracją, decyzjami władz oświatowych oraz ogólnymi wymaganiami współczesnej szkoły.

Refleksje Reinholda Millera bez wątpienia wzbudzą zainteresowanie czytelników. Autor uświadamia istniejące w środowisku szkolnym zagrożenia, przeszkody, lęki, ograniczenia oraz oczekiwania, kładzie nacisk na potrzebę wytrzymałości i odporności, akcentuje obecność szkolnych zależności, wreszcie - rozważa możliwości wyjścia z sytuacji problemowych. Pomocą służą zamieszczone w publikacji wypowiedzi nauczycieli (zaznaczono je kursywą), konkretne rozwiązania, adekwatne do "pomysłowych" uczniowskich zachowań, ćwiczenia, tabelki, wyliczenia, wykresy, dialogi i porównania. Refleksje szczególnie warte zapamiętania zamieszczono w ramkach. Pozycja zawiera również przypisy (w tekście) oraz bibliografię (niestety, wyłącznie niemieckojęzyczną).

Zawód pedagoga szkolnego - na pozór tylko łatwy, bezproblemowy, niosący z sobą ogrom wolnego czasu i beztroskiej codzienności - w rzeczywistości pretenduje do miana jednego z najbardziej pracowitych i czasochłonnych. Dydaktyczna jakość nauczycieli - według niektórych - pozostawia wiele do życzenia. Jak jest rzeczywiście - najlepiej wiedzą zainteresowani. Skierowany do nauczycieli i wychowawców poradnik Jak przeżyć w szkole, pomoże każdemu z nich zrozumieć istniejącą rzeczywistość i ustosunkować się do niej.