Piotr Skarga

"W związku z czterechsetnym jubileuszem śmierci ks. Piotra Skargi […] Sejm Rzeczpospolitej Polskiej ogłosił tego zacnego kapłana […] człowiekiem roku 2012" - czytamy na początku niewielkiej biografii księdza Skargi. Jej lektura może stać się doskonałą okazją do przypomnienia sobie i niejako odkrycia na nowo, a przez to i lepszego zrozumienia twórczości i działalności żyjącego w latach 1536-1612 "kaznodziei Zygmunta III Wazy, społecznika oraz pisarza zasłużonego dla literatury polskiej" (s. 5).
W kilkunastu krótkich rozdziałach ks. Panuś w sposób zwięzły, ale niepozbawiony dbałości o szczegóły przedstawia koleje życia księdza Skargi, począwszy od spędzonego na Mazowszu dzieciństwa, przez studia na Akademii Krakowskiej, pracę u wojewody lubelskiego Andrzeja Tęczyńskiego w charakterze wychowawcy jego syna, przyjęcie święceń kapłańskich we Lwowie oraz dynamiczny rozwój kariery duchownej, z której rezygnuje, by w 1569 roku w Rzymie wstąpić do nowicjatu Towarzystwa Jezusowego. Wiele miejsca w swojej książce ks. Panuś poświęca właśnie Skardze-jezuicie, pisząc o jego posłudze duszpasterskiej, zaangażowaniu misyjnemu na wschodnich terenach Rzeczpospolitej i działalności na rzecz kontrreformacji.
Z duszpastersko-misyjnym zaangażowaniem wiąże się twórczość pisarska Piotra Skargi, a także kaznodziejstwo, z którego słynął na całą Rzeczpospolitą. Ks. Panuś, w rozdziale poświęconym opracowanym przez Skargę Żywotom świętych Starego i Nowego Zakonu…, nazywa go "autorem staropolskiego bestselleru". Wspomniane dzieło jeszcze za życia Skargi zostało bowiem wydane siedmiokrotnie, a w następnych stuleciach "całkowita liczba wydań (także zmienionych i wyborów) przekroczyła dwudziestkę" (s. 29). Ich siłę oddziaływania, zwłaszcza w czasach zaborów, autor biografii Skargi porównuje do Trylogii Henryka Sienkiewicza, pisząc także, na czym polegało nowatorstwo Żywotów w przedstawianiu historii chrześcijańskich świętych. Historii, które w średniowieczu obrosły wieloma legendami.
Z kolei podsumowując działalność kaznodziejską Piotra Skargi, autor książki zaznacza: "Skarga głosił kazania przez okres pięćdziesięciu lat, w tym przez dwadzieścia cztery lata czynił to jako kaznodzieja królewski. Gdyby ocalały wszystkie jego teksty, ich liczba sięgałaby nie setek, lecz tysięcy. Tymczasem wszystkich kazań Skargi wydanych drukiem mamy tylko 197" (s. 65).
I choć wiele mówi się przede wszystkim o Skardze pisarzu i kaznodziei, ks. Panuś podkreśla także jego działalność dobroczynną. Skarga bowiem "miłosierdzie stawiał na czele wszystkich cnót" (s. 39). Przy kościele św. Barbary w Krakowie w październiku 1584 roku założył Bractwo Miłosierdzia, którego celem było "nie tylko wspomaganie nędzarzy, […] ale i wychowywanie społeczeństwa w poczuciu obowiązku pełnienia miłosierdzia" (s. 40). Autor przytacza fragmenty kazań księdza Skargi, w których płomiennie apelował do ludzkich serc i zachęcał do pomagania potrzebującym. Członkami Bractwa byli: król Zygmunt III Waza, jego dworzanie, magnaci, szlachta i bogaci mieszczenie.
W ramach Bractwa Miłosierdzia działał pierwszy w Polsce bank pobożny, wzorowany na podobnych instytucjach kościelnych we Włoszech, których celem było udzielanie ubogim bezprocentowych lub nisko oprocentowanych pożyczek. Z inicjatywy księdza Skargi w Krakowie powołano także Skrzynkę św. Mikołaja i Bractwo Betanii św. Łazarza. Pierwsza wymieniona instytucja co roku 6 grudnia wypłacała posagi ubogim pannom, członkowie drugiej w domach i szpitalach pielęgnowali chorych.
Przedstawiając koleje życia ks. Skargi, autor jego biografii ukazuje także tło historyczno-społeczne wielu ważnych wydarzeń, w jakie obfitowała historia Polski na przełomie XVI i XVII stulecia, a w których ksiądz Skarga niejednokrotnie brał bezpośredni udział i miał wpływ na ich kształt. Pozwala to nie tylko spojrzeć na życie księdza Skargi w szerszym kontekście, lecz także uzmysłowić sobie, jak ważną rolę odegrał on w naszych dziejach. Przy okazji jubileuszu z pewnością warto sięgnąć do dziedzictwa tego "największego kaznodziei dawnej Polski" (s. 7). Uważa się go nie tylko za wielkiego mówcę i mistrza języka polskiego, ale także za natchnionego proroka i wizjonera, choć on sam wyznawał z prostotą: "Jać objawienia osobliwego od Pana Boga o was i o zgubie waszej nie mam. Ale poselstwo do was mam od Pana Boga i mam to poruczenie, abych wam złości wasze ukazował i pomstę na nie, jeśli ich nie oddalicie" (s. 94).