Dylematy demokracji

Truizmem byłoby twierdzenie, że człowiek potrzebuje jakiejś formy władzy porządkującej życie w społeczności ludzkiej. W większości krajów kultury euroatlantyckiej powszechnie przyjęto demokratyczny sposób wyłaniania i sprawowania władzy cywilnej. Nie znaczy to jednak, że demokracja jest jedynym możliwym i zawsze przynoszącym wyłącznie pozytywne skutki systemem politycznym. Demokracja kryje w sobie wiele dylematów, na które zwraca uwagę książka ks. Zwolińskiego. Dlatego demokracji nie można ubóstwiać - to twierdzenie zdaje się zasadniczą tezą prezentowanej książki.
W pierwszej części, po wstępnym określeniu terminu "demokracja", autor prezentuje długą ewolucję kształtowania się demokracji, począwszy od V wieku przed Chrystusem w antycznych greckich państwach-miastach. Na uwagę zasługuje spostrzeżenie, że pewne struktury demokratyczne były obecne również w systemach monarchicznych. W historycznej części swojej pracy ks. Zwoliński obficie czerpie z myśli politycznej wybitnych filozofów, precyzując w ten sposób podstawy konkretnych rozwiązań zawartych w poszczególnych systemach demokratycznych. Przy tej okazji wyłania się olbrzymie zróżnicowanie w sposobie urzeczywistniania się demokracji w różnych państwach na przestrzeni wieków. Ponadto okazuje się, że w historii pomimo trwania zewnętrznych struktur demokratycznych niejednokrotnie demokracja przekształcała się we władzę totalitarną. Warto zauważyć za ks. Zwolińskim, że dwa dwudziestowieczne totalitaryzmy - nazistowski i komunistyczny - powstały przy zachowaniu wszystkich demokratycznych procedur.
Już w części historycznej książka ks. Zwolińskiego przekonuje, że wewnątrz samej demokracji kryje się ambiwalencja, a jej konkretne urzeczywistnienia w historii jedynie w teorii przekazywały władzę w ręce ludzi żyjących w określonej społeczności. Kolejne rozdziały tę ambiwalencję ujawniają w sposób bardziej systematyczny. Jeden z nich został poświęcony zagadnieniu sakralizacji demokracji. "Od czasów początku demokracji wiązano ją z obecnością cnoty moralnej, która z kolei powinna być ożywiona przez religię" - zauważa ks. Zwoliński (s. 99). Jeżeli jednak rola religii w społeczności świeckiej jest marginalizowana, a państwo zaczyna rościć sobie pretensje do zaspokojenia wszystkich potrzeb człowieka żyjącego w świecie, wówczas państwo przejmuje funkcje również religijne i dochodzi do sakralizacji państwa, a w konsekwencji państwo dąży do marginalizacji lub dominacji nad Kościołem. Znamienne w tym kontekście są zacytowane w książce słowa Mussoliniego: "Papież? Papież jest moim współpracownikiem. Zajmuje się umarłymi, a ja żywymi" (s. 107).
Wśród innych dylematów demokracji warto zwrócić uwagę na przykład na mit przedstawicielskiego charakteru władzy wybieranej w wyborach powszechnych. Jeżeli bowiem w wyborach bierze udział niejednokrotnie mniejsza część społeczeństwa, a władza zostaje wybrana przez jeszcze mniejszą część obywateli, to w jakim stopniu jest ona przedstawicielem wszystkich? Oczywiście, można odpowiedzieć, że demokracja jest dla społeczeństw świadomie biorących odpowiedzialność za kształt swojego państwa. Jeżeli jednak w praktyce dzieje się inaczej, to znaczy, że demokracja kryje w sobie ambiwalencję.
Jeszcze innym dylematem demokracji jest potrzeba ustanowienia jednego obowiązującego wszystkich prawa w społeczeństwie pluralistycznym. Czy większość może narzucić mniejszości swoje przekonania? Czy zachowanie właściwych procedur daje mandat do stanowienia prawa w sposób dowolny? Obserwując zachowania współczesnych demokracji, autor dostrzega dążenie wielu do niwelacji różnic, a jedną z dróg do tego prowadzących jest marginalizacja mniejszości. Czy jednak jest to droga właściwa?
Tych pytań w książce ks. Zwolińskiego pojawia się wiele. Stawiane są one również w kontekście analizy wybranych zachowań współczesnych demokracji lub wypowiedzi wybitnych myślicieli czy polityków, co czyni podejmowaną refleksję bardzo głęboko osadzoną w realiach życia świata. Autor nie zatrzymuje się jednak na stawianiu pytań. Poszukuje również odpowiedzi. Dlatego też książka obfituje w liczne postulaty, których wprowadzenie w życie mogłoby uczynić współczesną demokrację bardziej "demokratyczną".
Demokracja sama w sobie nie stworzy jednak świata idealnego. O kształcie życia publicznego decyduje nie taki czy inny system, ale prawy człowiek. Stąd formacja ludzi odpowiedzialnych za życie publiczne musi być uznana za zadanie pierwszorzędnej wagi. Tym bardziej że i sama demokracja, "należąc do czasu obietnicy, zawsze pozostanie […] czymś, co nadejdzie: nawet tam, gdzie ona jest, nigdy nie zaistniała" (s. 248). Te słowa współczesnego amerykańskiego myśliciela Jacquesa Derrida są znakomitą puentą książki. To ważna książka w czasie, w którym nieustannie trzeba nam zastanawiać się nad kształtem i przyszłością naszej polskiej demokracji.