Stanisława Orzechowskiego i Augustyna Rotundusa debata o Rzeczypospolitej

Prezentowana książka, będąca edycją czterech szesnastowiecznych tekstów źródłowych, jest pierwszą publikacją z serii Humanitas. Studia Kulturoznawcze, przygotowywaną przez pracowników Instytutu Kulturoznawstwa WSFP "Ignatianum" w Krakowie.
Wydana oto debata Stanisława Orzechowskiego i Augustyna Rotundusa wpisuje się w założenie o udostępnianiu współczesnym czytelnikom prac dających wgląd w kategorie kulturowe innych epok. Obok wydawnictw źródłowych w serii przewidziane są również podręczniki, prace zbiorowe i monografie z zakresu studiów kulturoznawczych.
Kanonik przemyski Stanisław Orzechowski (1513 - 1566) zasłynął jako publicysta: jego "Turcyki" nawoływały do krucjaty antytureckiej, a "Policyja Królestwa Polskiego" stanowiła ważny głos przeciwko ruchowi egzekucji dóbr. Augustyn Rotundus Mieleski (ok. 1520 - 1583) Zajmował się również publicystyką, był historykiem i gorącym obrońcą ideologii państwowej Wielkiego Księstwa Litewskiego. Publikacja w serii Humanitas zawiera trzy teksty Orzechowskiego i jedną polemiczną rozprawę Rotundusa - przedmiotem ich sporu było zagadnienie charakteru władzy politycznej w Polsce i na Litwie. Tło debaty stanowiły między innymi hasła ruchu egzekucyjnego, którym obaj autorzy się sprzeciwiali, a także rosnący wpływ Reformacji na sytuację religijną i polityczną w Rzeczypospolitej.

Jako pierwszy głos w dyskusji został przywołany "Quincunx" Stanisława Orzechowskiego, napisany w 1564 roku. Treść tego wystąpienia odnosi się w głównej mierze do kwestii egzekucji dóbr, unii z Litwą, a także przewidywanego przez autora rychłego upadku Korony Polskiej. Wysunięto tam twierdzenie, że Litwa jest antytezą Polski zarówno jeśli chodzi o strukturę władzy, jak i stopień dojrzałości politycznej. Orzechowski przeciwstawia model władzy opartej na prawie i ograniczanej suwerenem w postaci prymasa i papieża (według niego właściwy Polsce) modelowi władzy niczym nie ograniczonej, nie podlegającej kontroli i realizującej kaprysy panującego (typowej Wielkiemu Księstwu Litewskiemu). Odpowiedzią na ten, w wielu miejscach bardzo zajadły atak była "Rozmowa Polaka z Litwinem", ułożona przez Augustyna Rotundusa latem 1564 roku. W tym dziele Mieleski starał się podważyć argumenty Orzechowskiego i dostarczając przykładów historycznych dowieść jego mylnych założeń. Stworzył zarazem dokument pozwalający współczesnym badaczom wyciągać wnioski na temat postaw litewskiej szlachty względem zacieśniania unii z Polską. Oba utwory były już wydawane, jednak twórcy tego tomu postawili sobie za cel zestawienie obu tekstów i wydobycie ich dialogiczności, ukazanie dyskursywnego charakteru staropolskiego piśmiennictwa.

Debata Orzechowskiego i Rotundusa została uzupełniona o dwa późniejsze pisma kanonika przemyskiego. Pierwsze z nich to "Odpowiedź rycerstwa ruskiego", czyli tekst "Mowy w Sądowej Wiszni", wygłoszonej 13 marca 1565 roku. Powodem jej powstania była decyzja króla o odesłaniu królewskiej małżonki Katarzyny Habsburżanki. Orzechowski sformułował przy tej okazji pogląd o podmiotowości politycznej polskiej szlachty, a także jej odpowiedzialności za losy państwa. Ostatnim z wydanych źródeł jest "Apologia w obronie Kwinkunksa", adresowana do Piotra Myszkowskiego, dziekana katedry wawelskiej, powstała najprawdopodobniej w czerwcu 1565 roku. Orzechowski podejmuje w niej zagadnienie wpływu Reformacji na polski Kościół, wyrażając dość ostro swoje poglądy o protestantyzmie. Należy dodać, że jest to pierwsze polskie tłumaczenie tego tekstu, znanego dotychczas jedynie w wersji łacińskiej.

Stanisława Orzechowskiego i Augustyna Rotundusa debata o Rzeczypospolitej jest przykładem staropolskiej kultury słowa: nakierowanej na dialogiczność, odwołującej się do pism ówczesnych humanistów oraz czerpiącej obficie z myśli antycznej. Stanowi zarazem interesujące świadectwo postaw szlachty polskiej i litewskiej w przededniu zawarcia Unii Lubelskiej.